Tìm nguồn gốc bài ca dao
Tháng giêng tháng hai…
Bài ca dao mà Bộ Giáo dục đưa vào chương trình dạy cho con em cả nước học ở cấp Phổ thông Trung học và ghi rỏ là của tỉnh Quảng trị. Đây là một niềm vinh dự lớn của Tỉnh nhà. Tôi lại nghĩ: cả tỉnh thì rộng lớn, lại xét xem trong từng câu chữ thì hình như ở huyện Hải lăng. Ngẫm thêm tí nửa, hình như ở vùng quê ta và tôi viết bài trình bày dưới đây.
Bài in trong sách giáo khoa năm 1992 và năm 2000 như sau:
Tháng giêng, tháng hai, tháng ba, tháng bốn tháng khốn tháng nạn/ Đi vay, đi dạm/ Được một quan tiền/ Ra chợ Kẻ Diên/ Mua con gà mái về nuôi/ Hắn đẻ ra mười trứng:
Một trứng ung
Hai trứng ung
Ba trứng ung
Bốn trứng ung
Năm trứng ung
Sáu trứng ung
Bảy trứng ung
Còn lại ba trứng
Đẻ ra ba con
Con diều tha
Con quạ bắt
Con mặt cắt xơi
Đừng than phận khó ai ơi
Còn da lông mọc, còn chồi cây lên .
Bài ca dao ở quê ta tôi được nghe và đã thuộc lòng có nhiều chổ khác – tôi sẽ chép và phân tích sau.
Đi vào nội dung:
Về mạn cực nam của huyện Hải lăng, tỉnh Quảng trị, men dòng Ô lâu có các làng: Mỹ chánh, Lương điền, Hà lộc, Hà lỗ, Câu nhi, Văn quĩ, Hưng nhơn, An thơ và Phú kinh nay thuộc các xã Hải chánh, Hải Sơn, Hải tân và Hải hòa. Vùng đất này đã đóng góp cho đất nước nhiều nhân tài vừa văn vừa võ.
Các làng trên đều có nhánh từ sông chính (Ô lâu) đổ ra đồng ruộng thông thẳng đến Diên sanh (Kẻ Diên), thủ phủ của huyện Hải lăng. Hồi đó việc đi lại chủ yếu là đường thủy. Các làng hạ lưu đi chợ Kẻ Diên bằng ghe thuyền, sáng chôống đi chợ, trưa về.
Quê ta là vùng trũng (-8 đến 10 độ so với mặt biển), độc canh lúa nước, hằng năm bị hai con nước đe dọa. Lũ Tiểu mãn tháng tư âm lịch và lũ thu đông kéo dài từ tháng tám đến hết tháng mười. Câu ca “Ông tha mà bà chẳng tha/ làm cho con nước hai ba tháng mười” đã nói lên cơn lũ dai dẳng và khốc liệt ấy.
Là vựa lúa của huyện Hải lăng nhưng trước đây chưa có hệ thống tưới tiêu nên có làm mà không có ăn. Đầu tháng tư lúa bắt đầu chín, lũ Tiểu mãn đe dọa. Lúa đang xanh cũng gặt, gặt không kịp nước cuốn trôi. Thế là đi đứt vụ mùa thu hoạch chinh. Quê tôi không có đất trồng hoa màu nên rau không có mà khoai sắn cũng không. Người dân thật vô cùng khốn khổ. Sau tháng ba, tháng tư quả là tháng khốn tháng nạn. Nhớ lại, năm 1999, nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu về thăm xã Hải hòa trong trận lũ khủng khiếp đó, thì nhân dân cả nước và bạn bè Quốc tế đều biết đế mảnh đất vùng sâu này.
Để tiện theo dõi khi phân tích, tôi ghi bài ở quê ta mà tôi thuộc từ nhỏ, có đọc cho các cụ cao tuổi trong làng nghe và đã thống nhất:
Tháng giêng, tháng hai, tháng ba, tháng bốn, tháng khốn, tháng nạn/ Đi vay đi dạm/ Được một quan tiền/ Ra chợ Kẻ Diên/ Mua con gà mái về nuôi/ Hắn đẻ ra mười trứng:
Một trứng ung
Hai trứng ung
Ba trứng ung
Bốn trứng ung
Năm trứng ung
Sáu trứng ung
Bảy trứng ung
Còn lại ba trứng
Nở được ba con Những chữ gạch đit là
Con diều tha dị biệt với bản trong
Con quạ gắp (quắp) bản sách THPT. Đến
Con mặt cắt lôi năm 2000 sách có chữa
Lấy chi đâm nhánh nảy chồi câu”nở ra ba con”
Khổ như ri chừ đà quá khổ
Lần hồi cũng qua.
Đi sâu tìm xuất xứ bài ca dao, tôi chú ý bốn từ “RA CHỢ KẺ DIÊN” thông thường, đến một nơi nào đó người ta dùng từ: đi, về. Đi đâu, về đâu. Quê Quảng trị, quê ta còn dùng nhiều từ khác: vô, ra, lên, xuống, qua, lại ví như vô Sài gòn, ra Hà nội, lên rừng, xuống biển, qua chợ (cách sông)…dĩ nhiên không nói ngược lại là ra Sài gòn, vô Hà nội.
Ta xem chợ Kẻ Diên là điểm đến là trục tọa độ để xét. Nội hạt huyện Hải lăng: Hải thượng xuống chợ, Hải khê lên chợ, Hải quy vào chợ và các xã từ phía cực nam Hài lăng là ra chợ. Thế “ra chợ kẻ Diên” phải chăng là cội nguồn xuất xứ bài ca dao này.
Những ý kiến trên đây, bước đầu tôi tự xác nhận là nơi xuất xứ (sai đúng ta bàn thêm), còn những dị biệt trong câu chữ, xin được phân tich như sau:
Sách Văn học 10 xuất bản năm 1992 ghi là: “Còn lại ba trứng/ đẻ ra ba con/ con diều tha/ con quạ bắt/ con mặt cắt xơi/ Đừng than phận khó ai ơi/ Còn da lông mọc còn chồi cây lên”
Còn ba trứng đẻ ra ba con thì thật là sai vì gà đẻ trứng, ấp trứng, trứng nở ra gà con chứ gà không trực tiếp đẻ ra gà con. Còn khi chữa lại : còn ba trứng nở ra ba con nghe có điều chưa chuẩn, vì ba trứng chưa ung chắc gì đã nở được ba con. Đầu óc chị (Nhân vật tiêu biểu tác phẩm - NTX) rối bời, chị nghĩ mông lung: 10 trứng ung 7 có lẽ giống gà đẻ kèm hay gà trống nhà bên còn quá non, trời nóng nực thế này liệu gà mẹ có chịu ấp cho không, lại những con “mát” tai ác bu đầy ổ, nó có đủ mạnh để đạp vỏ trứng ra không, cho nên những ngày ấp tiếp đó lòng chị như lửa đốt. Có được ba con là hy vọng cuối cùng của chị. Khi nở được ba con (mẹ tròn con vuông) chị mới thở phào nhẹ nhõm. Cái cảm giác hạnh phúc nhờ ở chữ ĐƯỢC. Câu nở ra ba con như là mặc nhiên là phải có ba con, nó không làm cho chị lo lắng hồi hộp, không đúng với tâm trạng khi vừa thực tế chứng kiến bảy trứng ung. Chữ ĐƯỢC thật hay tôi nghĩ không có từ nào thay nổi.
Khi đã có ba con rồi lại bị tuột khỏi tay nốt. Ở đây tôi chưa phân tích nổi đau buồn của chị mà phân tích các chữ dị biệt trong các câu: Con diều tha (đúng rồi) con quạ gắp, con mặt cắt lôi chứ không phải như sách giáo khoa là con quạ bắt, con mặt cắt xơi. Vì rằng diều quạ mặt cắt là lũ ăn cướp ngày. Diều tha nó cũng tha đến một nơi an toàn nào đó nó mới dám ăn. Quạ từ trên cao sà xuống gắp (quắp) lấy gà con bay vút lên. Ta hình dung từ bắt là chủ động là ở mặt bằng như bắt gà trong chuồng, bắt tay nhau…Mặt cắt xơi thấy càng không ổn, kẻ cướp phải bay đi vội vã làm gì có thì giờ và tâm trạng thoải mái mà “xơi” Rảnh rang nhàn rỗi mới ngồi chơi xơi nước hay đài các như các mệ trong hoàng gia triều Nguyễn “xôi không đậu cậu không xơi”
Đặc biệt hai câu cuối nội dung của quê ta hoàn toàn khác với các bản lưu hành trong sách giáo khoa, những câu nghe thật thương thật thực tế .Khi đã mất cả rồi chị thốt lên câu: Lấy chi đâm nhánh nẩy chồi/ Khổ như ri chừ đà quá khổ……
Theo tôi tác giả bài này là một nông dân trung niên, chị năng động không bó tay chịu khổ mà quyết vươn lên trong cuộc sống. Đêm nằm chị vắt óc suy nghĩ: mùa màng thất bát rồi phải làm sao đây và chị đã tìm ra “phương án khả thi” là đi vay tiền mua gà nuôi đẻ. Thức ăn thì nó bươi móc lúa rơi lúa lép trong rơm rạ, may ra được đàn gà, có rổ trứng: cái ăn cái bán cái trả nợ. Đến đây, kế hoạch nuôi gà không may bị thất bại. Chị (có lẽ một mình) cảm thấy quanh mình bao khó khăn: sưu cao thuế nặng lãi mẹ đẻ lãi con…ba con gà con bé bỏng cũng bị một lũ ác điểu hoành hành. Tại sao? Rỏ ràng trước mắt chị những ba con, cả bầy hung ác ấy. Chị ngồi thừ ra hồi lâu càng nghĩ càng bế tắc căng thẳng, chị bật lên lời kêu “Lấy chi đâm lộc nẫy chồi…”
Lời kêu than thốt lên từ miệng người thiếu phụ thật đau xót buồn tủi não lòng. Trước mắt chị còn một thực tế là miếng ăn hằng ngày của cả gia đình , chị ngậm ngùi tự nhũ; như vừa an ủi vừa động viên: “lần hồi cũng qua”. Lần hồi cũng qua như dã bao năm cái cực cái khổ cứ đeo đẳng cuộc đời chị, nên “lần hồi cũng qua” lầ một sự bằng lòng và xác đáng ở thời điểm đó. Trong cái lần hồi của chị tôi thấy có mầm mống vươn lên trong thời gian tới. Tôi tin thế !
Lại nói về hai câu cuối trong sách giáo khoa “Đừng than phận khó ai ơi/ Còn da lông mọc còn chồi cây lên”. Rỏ ràng hai câu này là lời khuyên của người ngoài cuộc, mặc dầu có ý tốt là gặp thất bại cũng đừng chán nản, nhưng lời khuyên nghe chung chung, dễ dãi, trơn tuột, vay mượn, khuyên cho ai ơi…Lời khuyên không thấu cái nỗi mất mát đau buồn cụ thể của chị. Mặt khác từ đầu bài cho đến câu “mặt cắt lôi” là đoạn chị kể về cuộc sống, về kế hoạch làm ăn và những điều bất lợi xẩy ra. Nào ! ta đã thấy chị than thở gì đâu, mà ai đó vội khuyên: “Đừng than phận khó ai ơi/ Còn da lông mọc còn chồi cây lên”. Nghe chừng chưa phải.
Tôi không dám khẳng định bài ca dao là của Vĩnh hưng, Hưng nhơn, nhưng e cũng có góp phần. Nếu cho rằng của Vĩnh hưng, Hưng nhơn thì cũng có lý, bởi địa lý và tiếng nói, nỗi lòng y hệt người làng ta.
Xin mời bạn bè đọc vui và cùng trao đổi.
Nguyễn Thanh Xuân
487/2 Đường Cổ nhuế từ liêm HN
Đt : 0986 465 346
Thư ngỏ
Thân gửi các bạn trong làng
Rất lâu rồi , tôi muốn cùng các bạn làm một quyển Sử làng, Làng ta nhiều học giả, ít nữa cũng không kém thiên hạ. Hoàn cảnh (thời thế) làm thời gian trước thì hơi sớm mà để lại thời gian sau là muộn. Số trời giao cho chúng ta phải có tập “kỷ yếu”của Làng, cho chúng ta và cho mai sau.
Trong cái không may ta có được cái may. Ba mươi năm tao loạn, buộc lòng phải đi đây đi đó. Đi một đoạn đàng học một sàng khôn. Giờ đây vốn liếng về tri thức và kinh nghiệm trong anh em ta đã khá hơn trước nhiều.
Tôi đề nghị các bạn ở làng chủ trì nghiên cứu và dàn dựng đề cương rồi có cuộc họp trù bị. Thành phần tùy các bạn chọn kể cả những người xa quê.
Ta không cầu toàn, nhưng để có dự kiến ban đầu, các bạn xin mượn đọc lời tựa của bảy họ và tìm hiểu sâu những ngài có chức danh với Triều đình. Đặc biệt hiện tượng “tử vì đạo”. Những hiềm khích do ngoại cảnh bắt buộc, tuy bây giờ không còn dấu ấn gì với lớp trẻ, nhưng đây là chuyện có thật giữa làng ta. Hai chính quyền Bắc Nam cũng là vấn đề. Có thể ta làm cái việc thống kê. Mức độ có thể hội nghị trù bị phán quyết.
Mong muốn chừng đó. Xin được tham gia cuộc họp trù bị.
Kính chào thân ái
Nguyễn Thanh Xuân
487/2 đường Cổ nhuế Từ liêm Hà nội
Đt: 0986 465 346 Email: nhuxuan29@gmail.com
